Stok wordt hond

Rubriek: Achtergrond
> artikel in pdf

Steeds meer technici en ontwerpers komen met vondsten om de lasten van een handicap minder zwaar te maken. Laatste snufjes uit de Delftse stal: een blindenstok die zich zo actief opstelt als een blindengeleidehond, een superstabiele rollator en een computer die gebarentaal herkent. Nu maar afwachten of de innovaties hun weg vinden naar de gebruiker. "We zouden veel verder kunnen zijn met de voorzieningen voor gehandicapten."
door Henk Kloosterhuis en Joost Panhuysen

Monique de Wilt (30) zal als kind niet hebben vermoed dat het fenomeen 'stok' in haar leven zo'n belangrijke rol zou gaan spelen. Twaalf jaar geleden startte ze een studie industrieel ontwerpen, brak die halverwege af omdat ze haar carrière als polsstokhoogspringster voorrang wenste te geven, maar rondde haar studie uiteindelijk alsnog af met een onderzoek naar een speciaal handvat voor een blindenstok.

"Ik wilde altijd al iets doen met gehandicapten", vertelt De Wilt. "Bij wedstrijden was me opgevallen dat blinden altijd aan het handje lopen, meegesleurd aan een klein lintje. Dat vond ik onterend. Ze konden nooit alleen lopen." Na enig speuren stuitte De Wilt op I-Cane, een in 2004 opgerichte stichting die nieuwe technologieën beschikbaar wil maken voor blinden. "Stichting I-Cane had al een idee voor een stok met een modulaire opbouw, met navigatie, objectdetectie, noodoproep en nog wat zaken. Ik heb een handvat ontworpen met daarop een bewegende pijl, op de plek waar de duim ligt. Aan de hand van de draai- en kantelbewegingen van de pijl weet de blinde welke kant hij op moet en welke obstakels er voor hem zijn."

Dat betekent concurrentie voor de blindengeleidehond, beaamt De Wilt. "Een geleidehond is prima voor het ontwijken van obstakels. Alleen kennen die honden geen route, dus zijn ze een additief hulpmiddel. De stok zoals die uiteindelijk moet worden zal een plaatsbepalingssysteem bevatten, nauwkeuriger dan gps. Want het is wel erg handig te weten voor welke winkel je staat, of wat het huisnummer is."
Piepjes


Al zeker sinds de jaren zeventig proberen technici en uitvinders de blinde meer informatie te verschaffen over zijn omgeving, hetzij via zijn stok, hetzij via losse apparatuur zoals miniradars. Maar het richtinggevende handvat kon wel eens het Ei van Columbus zijn, meent De Wilt. "Het overbrengen van informatie op de blinde is steeds het grote probleem gebleken. Anderen pasten geluid toe als overdrachtsmiddel. Voor objectdetectie werden bijvoorbeeld meestal piepjes gebruikt. Die hoor je niet altijd als er veel lawaai om je heen is. Gehoor ligt voor een blinde natuurlijk ook anders: blinden gebruiken hun gehoor om een beeld van de wereld om hen heen te krijgen, dat wil je niet verstoren. Je houdt een automobilist ook geen kaart voor zijn neus terwijl hij aan het rijden is. Daarbij zijn blinden vaak slechthorend, vanwege diabetes of andere kwalen. Mijn oplossing is om zoveel mogelijk tactiel te doen. Vandaar die bewegende pijl."
Gebarentaalherkenner


De Wilt is bepaald niet de enige Delftenaar die techniek inzet om gehandicapten te helpen. De tijd dat apparaten medici louter ondersteunden bij operaties lijkt van lang geleden. Delftse onderzoekers uit vooral de werktuigbouwkunde, informatica, elektrotechniek en het industrieel ontwerpen, spelen in die tendens een prominente rol. Een overzicht van wat er aan de TU Delft zoal wordt ontwikkeld voor gehandicapten en minder validen bestaat niet. Maar een willekeurige greep uit het recente aanbod spreekt boekdelen.

Zo was er de 'hoorbril' van dr.ir. Rinus Boone, waaraan de universitair docent bij technische natuurkunde al twintig jaar werkt: een bril met ingebouwd hoorapparaat die alleen het geluid versterkt waarnaar gekeken wordt (zie ook Delft Integraal 2006/2). Promovendus drs. Gineke ten Holt ontwikkelde een geautomatiseerde gebarentaalherkenner om gebarentaal aan dove kinderen te leren. Studenten industrieel ontwerpen (IO) bedachten onder meer een beter bestuurbare rollator en een soort slaapzak die lichttherapie toedient aan patiënten met een verstoorde bilirubinehuishouding.

Aan de TU Delft worden elk jaar tientallen producten ontwikkeld die in het leven van zieke of gehandicapte mensen een groot verschil zouden kunnen uitmaken, zegt Richard Goossens, hoofddocent van de IO-sectie applied ergonomics and design. Maar daarmee is niet gezegd dat die producten ook beschikbaar komen voor de markt. Goossens schat dat van de honderd aan de TU Delft ontwikkelde technische producten voor invaliden, er uiteindelijk slechts twee de doelgroep bereiken. "Ik beschouw het als mijn missie om daar 10 procent van te maken. Maar ik weet hoe moeilijk dat is."

Goossens haalt het voorbeeld aan van een nieuw type rolstoel, met een door de mountainbike geïnspireerd uiterlijk. De rolstoel werd enkele jaren geleden bedacht door IO-studente Eva Dijkhuis. "Kinderen die het proefmodel mochten uitproberen waren enthousiast: eindelijk was er voor hen een rolstoel bedacht die niet stigmatiserend was, maar juist stoer." Toch is de in Delft ontworpen rolstoel nooit in productie genomen. De fabrikant die het proefmodel maakte, vond het te riskant: de productiekosten zouden te hoog uitvallen.

Goossens kan begrijpen dat bedrijven die afweging moeten maken. "Maar ik constateer vaak een overdreven huiver voor vernieuwende ideeën. Ondernemen is risico's nemen, heet het. Maar in de praktijk ligt de nadruk te sterk op het uitsluiten van risico's." Subsidies van Economische Zaken zijn te bescheiden om uitkomst te bieden, en bij patiëntenverenigingen moet 'elke euro voor productontwikkeling drie keer worden omgedraaid voor hij wordt uitgegeven'.

Het midden- en kleinbedrijf weet de TU Delft wel steeds vaker te vinden als men behoefte heeft aan expertise om een bepaald productidee uit te werken, weet Goossens. "Dat levert de nodige afstudeeropdrachten en patenten op. Maar juist de afstudeerder die alles uit de kast haalt om met een nieuw, gedurfd en voor de doelgroep welkom product te komen, loopt de kans zijn neus te stoten." Enthousiaste artikelen in de media, tevreden proefgebruikers, belangstelling voor het patent: het blijkt allemaal geen garantie voor lancering op de markt. "Met pijn in het hart adviseren we afstudeerders nu vaak om zich in de ontwerpfase een beetje in te houden", zegt Goossens. "Ze hoeven niet meteen een nieuw product te ontwerpen dat tien problemen tegelijk oplost. Met een ontwerp voor een nieuw onderdeel van een bestaand product is de kans dat de industrie het oppakt veel groter."

Die pragmatische aanpak blijkt te werken, maar Goossens blijft het betreuren dat er intussen veel mooie ideeën sneuvelen. "Het zijn geen luchtkastelen, maar bruikbare oplossingen. We zouden veel verder kunnen zijn met de voorzieningen voor gehandicapten."
Zuivere zienden


Een handige uitbreiding van iets dat al bestaat – het is een criterium waaraan de blindenstok van De Wilt in elk geval voldoet. Stokken zijn al sinds mensenheugenis 'bewezen technologie' voor blinden; gps en objectsensoren hebben hun nut aangetoond in onder meer de auto-industrie. "Ik wil een geheel, een zo coherent mogelijke oplossing", zegt De Wilt. "Geen twintig aparte programma's in een pc. Er is zoveel informatie die je kunt gebruiken, maar daarin moet je selecteren, want hoeveel informatie heeft een blinde nodig om zo optimaal mogelijk naar buiten te kunnen? Ik zocht naar een snelle, intuïtieve oplossing waarbij de gebruiker zo min mogelijk hoeft na te denken. Zo kwam ik op een ronddraaiende pijl uit."

Daarna volgde een, op zijn zachtst gezegd, nogal opvallend ontwikkeltraject. "Eerst heb ik een pijl in elkaar geknutseld, om te zien of je hem kon voelen. Daarna heb ik parcoursen uitgezet en vijf geblinddoekte personen de baan opgestuurd. Ik stuurde de pijl aan met een radiografische afstandsbediening. Van de vijf had er één moeite om de pijl te voelen. Dat zit hem in de grootte, maar ook in de hoeveelheid eelt en de tastzin. We hebben bewust met zienden gewerkt, want blinden zijn getraind om met andere middelen te werken, zoals geluid. Zienden zonder zicht hadden alleen die pijl en waren veel zuiverder testpersonen. Blinden lopen trouwens ook veel sneller, dus was een veel groter parcours nodig geweest."

Uiteindelijk ontwikkelde De Wilt een ruw prototype van een stok met draaipijl, die overigens nog niet zelfstandig wordt aangestuurd door sensoren en gps. "Het prototype laat zien hoe het eindproduct er in werkelijkheid uit kán zien. De interactie met de gebruiker is al helemaal te simuleren. Blinden kunnen zo een idee krijgen van hoe het er uit gaat zien – of beter gezegd: hoe het gaat voelen – als het ontwerp volledig is uitgewerkt. Nu is het aan de sponsors. Ik wil graag verder, en inhoudelijk ligt er een goed plan. En we hebben in elk geval echt iets tastbaars in handen. Dat moet de stichting helpen."

Slimme stok wijst blinden de weg

Een 'intelligente' geleidestok kan blinden in de toekomst de weg wijzen en waarschuwen voor obstakels. Vrijdag studeerde Monique de Wilt af bij Industrieel Ontwerpen op een speciaal handvat voor de stok.
Irene De Bel

Net als een geleidehond, waarschuwt ook de intelligente geleidestok blinden voor naderende obstakels zoals trappen, overhangende takken, opstapjes en gaten in de weg. Maar de stok geeft ook de juiste richting aan naar elke gewenste locatie en hij kan je vertellen waar je precies bent. Met één druk op de knop kan hij nog extra informatie geven, zoals voor welke winkel je staat. "Het klinkt heel logisch, maar toch bestaat het nog niet", zegt Monique de Wilt (IO). Zij ontwierp voor Stichting I-cane en DSM een handvat dat alle informatie en aanwijzingen van de slimme stok doorgeeft aan de blinde.

"De stok rol je voor je uit over de weg en dan scant hij met behulp van bijvoorbeeld een driedimensionale camera de weg af", zegt De Wilt. Dit doet hij niet alleen tot kniehoogte, zoals nu geldt voor de standaard geleidestok, maar de speciale camera doet dat over de volledige hoogte. Daarnaast zou de stok volgens haar een plaatsbepalingsysteem moeten bevatten dat nauwkeuriger is dan gps. "Het is namelijk wel handig als de stok weet voor welk huisnummer je staat, zodat je bij de goede voordeur aanbelt", aldus De Wilt.

Het grootste probleem van een intelligente geleidestok was tot nu toe de informatieoverdracht naar de blinde gebruiker. Vele wetenschappers gingen haar voor in deze zoektocht, maar tot nu toe liepen proefpersonen nog altijd de verkeerde kant op. De Wilt: "Anderen probeerden de informatie vaak door te geven met behulp van geluidsignalen. Maar een blinde houdt zijn gehoor liever beschikbaar voor andere zaken." De Wilt koos daarom voor een bewegende pijl in het handvat. "Je wijst iedereen de weg met een pijl, dus waarom een blinde dan niet?"

De Wilt testte haar pijl door een vijftal proefpersonen te blinddoeken en hen door een parcours te loodsen. Zij stuurde de pijl op een teststok aan met behulp van een radiografische afstandsbediening. De proefpersonen, die extra voorzichtig liepen omdat ze normaal wél kunnen zien, bereikten allemaal moeiteloos de eindstreep. In de toekomstige stok is het de bedoeling dat het navigatiesysteem en de camera de pijl aansturen. De stichting I-cane heeft inmiddels octrooi aangevraagd op het handvat van De Wilt.