Technische hulpmiddelen

Dit gedeelte van de website bevat informatie over verschillende vormen van functionele beperking in relatie tot digitaal (hoger) onderwijs en welke technologische hulpmiddelen hiervoor bestaan. We richten ons hierbij met name op visuele, auditieve, motorische, cognitieve en spraak-/taalbeperkingen.

Over visuele beperkingen

Onder visuele beperkingen verstaan we slechtziendheid, kleurenblindheid en blindheid.
Mensen met visuele beperkingen kunnen, met behulp van specifieke soft- of hardware, computerbeelden en computervoorstellingen zo aanpassen dat deze voor hen leesbaar worden.
Blinden kunnen een computermonitor weliswaar niet zien, maar brailleschrift en geluid kunnen computerbeelden vervangen. Informatie van computers wordt in gesproken taal omgezet, of door middel van een braillelezer in brailleschrift.

Computerinstellingen
De meeste gebruikersinstellingen van de computer, zoals kleurgebruik en kleurcontrast, worden door de computerfabrikant standaard bepaald en voorgeprogrammeerd. Deze instellingen zijn gebaseerd op de gemiddelde computergebruiker.

Individuele computergebruikers kunnen deze instellingen naar hun eigen behoefte aanpassen. Zo kan het schermcontrast verhoogd of verminderd worden en ook de kleurinstellingen kan de gebruiker zelf bepalen.

Schermvergrotingssoftware
Deze software vergroot een door de gebruiker bepaald gedeelte van het scherm. Sommige schermvergroters hebben inzoom mogelijkheden. De wijze van vergroting is op verschillende manieren in te stellen. Men kan de kleurinstellingen van het scherm naar eigen behoefte aanpassen. Kleurcontrasten kunnen bijvoorbeeld apart ingesteld worden.
Door vergroting gaat wel het totaaloverzicht op het scherm verloren. Daarom kunnen schermvergroters ook twee schermen weergeven, een normale scherm versie voor computernavigatie en een vergrote versie om te lezen.

Schermlezers
Schermlezers, of screenreaders, zijn softwareprogramma's. Teksten en afbeeldingen die op een beeldscherm te zien zijn worden door middel van deze speciale software voorgelezen. Men hoort niet alleen teksten van computerprogramma's zoals Word of Excel, maar de computer spreekt ook de tekst uit van controleknoppen, computermenu's en -commando's. Met gebruik van een schermlezer kan men daardoor de computer compleet bedienen. Er is ook aparte homepagereader die volgens hetzelfde principe werkt. Deze maakt het internet toegankelijk.

Brailleleesregel
Met een brailleleesregel kan men de inhoud op het scherm voelen. Dit apparaat zet de gegevens op het beeldscherm om naar brailletekens op een brailleleeslijn. Met behulp van de vingers kunnen teksten daarna 'gelezen' worden.
Een brailleleesregel is alleen zinvol als men ‘blind' kan typen en braille kan lezen. Een combinatie van een brailleleesregel met spraakherkenningssoftware om teksten te dicteren kan zinvol zijn.

Spraakherkenning
Mensen die geen gebruik kunnen maken van een muis of toestenbord kunnen hun stem gebruiken om teksten in de computer in te voeren en de computer met gesproken commando's te bedienen. De vertaling van stemgeluid naar geschreven tekst gebeurt door middel van spraakherkennings-software.
Naast mensen met een visuele beperking hebben ook mensen met een motorische beperking baat bij deze technologie. Deze spraakgestuurde technologie wordt ook toegepast voor commerciële doeleinden. Denk bijvoorbeeld aan het handsfree telefoneren in de auto.

Spraakondersteuning
Wanneer men problemen heeft met het lezen van veel tekst op het beeldscherm kan spraak-ondersteuning een uitkomst zijn. Bij spraakondersteuning of spraaksynthese leest een kunstmatige computerstem, een spraaksynthesizer, de scherminhoud voor. Dat kunnen teksten zijn die door de gebruiker ingevoerd worden, die op deze manier al typend teksten kan herzien, maar ook teksten van het internet, zoals digitale kranten, tijdschriften en boeken. Een ander term voor deze software is ‘text-to-speech'-software. Spraakondersteuning kan bij blinden en slechtzienden die geen braille kennen de brailleleesregel vervangen.

Terug

Over auditieve beperkingen

De auditieve beperkingen lopen uiteen van licht gehoorverlies tot doofheid. Sommige mensen met een auditieve beperking horen wel achtergrondlawaai, maar kunnen daaruit geen spraak distilleren. Een hoortoestel kan deze beperking in meer of mindere mate compenseren. Via de toegankelijkheidsoptie van de computer is geluid en volume aan te passen.

Er zijn geen specifieke computeraanpasingen voor mensen met een auditieve beperking.

Computerinformatie is doorgaans visueel. E-mail is als communicatiemiddel even gangbaar als een telefoon. Wie doof is kan met deze schriftelijke vorm van informatieoverdracht over het algemeen goed uit de voeten.

Steeds meer internetsites bieden echter informatie aan in de vorm van geluidsopnames of videofragmenten. Het is aan de bouwers van deze websites om ze toegankelijk te maken voor mensen met een auditive beperking.

Terug

Over spraak-/taal beperkingen

Sommige mensen kunnen hun stem niet gebruiken doordat hun spraakorgaan niet, of niet goed functioneert. Gebarentaal kan dan de plaats in nemen van verbale communicatie. Bij stamelen of stotteren daarentegen functioneert het spraakorgaan goed, maar is er sprake van een bepaalde spraakstoornis die voor beperkingen zorgt. Klanken worden herhaald en er is geen zogenaamde taal-vlotheid.

Daarnaast zijn er spraak-taal beperkingen die te maken hebben het verlies van, of een storing in, het vermogen om woorden te gebruiken of te begrijpen. Deze perperking, afasie genaamd, onstaat vaak als gevolg van een ongeval, herseninfarct, of een tumor. Iemand met afasie kan woorden door elkaar halen, moeizaam spreken, of juist heel snel praten.

De volgende technologische hulpmiddelen staan mensen met spraak-taal beperkingen ten dienste:

Text-to-speech
Deze software leest door de gebruiker ingevoerde teksten voor, doormiddel van een synthetische computerstem. De gebruiker bepaald zelf de natuurgetrouwheid van de computerstem en de snelheid waarop er wordt voorgelezen. Deze software kan dienst doen bij het geven van presentaties.

Vox Proxy
Vox Proxy is software die sprekende, geanimeerde 3D figuren toevoegd aan PowerPointpresentaties. Een voorbeeld van een geanimeerd figuurtje is de Microsoft Assistent. Door middel van Vox Proxy wordt een dergelijke animatie van een stem voorzien en bij PowerPoint presentaties worden ingezet om de presentatie meer kracht bij te zetten of anderszins te ondersteunen.

Terug

Over motorische beperkingen

De motorische beperkingen kunnen aangeboren zijn of een gevolg zijn van ongeval of ziekte. Wanneer men, al dan niet tijdelijk, niet over vingers, handen of polsen kan beschikken is het moeilijk om een standaardtoetsenbord of een muis te gebruiken. Omdat motorische beperkingen zeer uiteenlopen zijn computeraanpassingen zijn sterk individueel bepaald. Door gebruik te maken van aangepaste hulpmiddelen kan elk lichaamsdeel waarover de gebruiker enige controle heeft, ingezet worden om een computer te bedienen.

Spraakherkenning
Mensen die geen gebruik kunnen maken van een muis of toestenbord kunnen door midel van hun stem teksten in de computer invoeren en de computer met gesproken commando's bedienen. De vertaling van stemgeluid naar geschreven tekst gebeurt door middel van spraakherkennings-software. Naast mensen met een motorische beperking hebben ook mensen met een visuele beperking baat bij deze technologie.

Schermtoetsenbord
Deze software plaatst een standaard- of een aangepast toetsenbord op het computerscherm. Naast de standaard sneltoetsen definieert de gebruiker zelf sneltoetsen voor bepaalde al dan niet terugkerende computerhandelingen. Daarnaast kan een schermtoestenbord specifieke aanpassingen hebben die het vereiste aantal toets-aanslagen verminderen, zoals woordvoorspelling, of die het snelzoeken in- en naar documenten mogelijk maken.

Touchscreenschermen
Touchscreenschermen zijn apparaten die of op de computermonitor worden geplaatst, als een voorzetscherm, of al in de computermonitor zijn ingebouwd. Ze stellen de gebruiker in staat de computer te bedienen door middel van aanraking van het scherm. Deze technologie wordt ook commercieel toegepast in handheld computers (PDA), in kassa's in grootwinkelbedrijven en restaurants om eenvoudige gestandaardiseerde computermenu' s te bedienen.

Alternatieven voor computerinput
Alternatieven voor computerinput zijn in staat de rol van muis en/of toetsenbord over te nemen. Naast alternatieve toetsenborden, zoals bijvoorbeeld een toetsenbord met ingebouwde bescherming tegen te harde aanslagen en een ingebouwde vertrager, trackballs, joysticks, schakelaars of elektronisch te richten aanwijsapparaten zijn er diverse andere middelen om computers te bedienen. Standaard computermuizen worden vervangen door allerlei aangepaste muisvarianten.
Computers krijgen instructies via lichaamsdelen waarover de gebruiker nog een bepaalde mate van controle heeft. Bedieningscommando's komen via voeten, door blazen, door gebruikmaking van oogbewegingen of hoofdbewegingen, waarbij het computerscherm wordt bediend met infrarood licht en kleine sensor.

Terug

Over cognitieve beperkingen

Er zijn veel verschijningsvormen van cognitieve beperkingen. Een van de meest sprekende voorbeelden ervan is dyslexie. Dyslexie is een beperking die gekenmerkt wordt door problemen in het automatisme van woordherkenning en woordbegrip. Er is ook een variant, dyscalcula waarbij getalherkenning en getalbegrip voor problemen zorgen. Dysgraphia is een variant waarbij de spierbewegingen die voor het schrijven nodig zijn, niet geautomatiseerd zijn.

Als andere cognitieve beperkingen gelden autisme, of het syndroom van Asperger, en een vertraging in de taal- en communicatievaardigheid door bijvoorbeeld een herseninfarct.

Mensen met een van deze beperkingen, die overigens niet aan intellectuele capaciteiten gerelateerd zijn, hebben problemen met informatieverwerking.
Die informatieverwerking is over het algemeen vertraagd en dit heeft invloed op het leerproces. Studenten met een cognitieve handicap moeten om, bij een zelfde informatieaanbod, dezelfde kennis als andere studenten op te doen meer werk verzetten.

Wanneer informatie in een meer individueel tempo en op meer verschillende manieren wordt aangeboden, dus bijvoorbeeld niet uitsluitend tekstueel, kunnen mensen met een cognitieve beperking veelal op hun eigen niveau leren. Zo'n aangepaste vorm kan een combinatie zijn van tekstmateriaal gecombineerd met het gebruik van visueel en of auditief materiaal.

De volgende technologische hulpmiddelen staan mensen met cognitieve beperkingen beperkingen ten dienste:

Woordvoorspellingssoftware
In een woordvoorspellingsprogramma kan de gebruiker de eerste letters van een woord intoetsen. Het woord wordt vervolgens automatisch goed afgemaakt en ingevuld op basis van die eerste letters en de context waarin het woord moet komen te staan.
De computer een woordenlijst bij. Het woord kan dan uit die lijst geselecteerd en in de tekst opgenomen worden door het intypen van een cijfer of door een muisbeweging. Deze programma's verhogen de nauwkeurigheid en de productiviteiten van de gebruiker. Daarnaast stimuleren ze de taalvaardigheid en vergroten de woordenschat.

Spraakondersteuningssoftware
Wanneer men problemen heeft met het lezen van veel tekst op het beeldscherm, zoals vaak bij dyslexie het geval is, kan spraak-ondersteuning een uitkomst zijn. Bij spraakondersteuning of spraaksynthese leest een kunstmatige computerstem, een spraaksynthesizer, de scherminhoud voor.

De gebruiker kan de voorgelezen teksten op het computerscherm meelezen. Door deze multi-sensorische informatievoorziening is het lezen en begrijpen van teksten minder vermoeiend.

Teksten kunnen varieren van een eenvoudig tekst bestand tot een pdf-file.kunnen door de gebruiker ingevoerd worden. Vaak is deze software voorzien van woordvoorspelling, al dan niet gesproken spellingcontrole en synoniemenlijsten. Deze spraakondersteunings-, oftewel text-to-speech software, leest niet alleen door de gebruiker ingevoerde teksten voor. Ook teksten van het internet, zoals digitale kranten, tijdschriften en electronische boeken kunnen voorgelezen worden.

Spraakherkenningssoftware
Omdat voor mensen met een cognitieve beperking tekst inspreken vaak makkelijker gaat dan tekst typen zijn ook zij gebaat bij spraakherkenningssoftware. Door middel van de stem wordt met deze software tekst in de computer ingevoerd. Omdat men zich niet op het typen hoeft te concentreren wordt het denkproces niet gehinderd.

Visualisatiesoftware
Sommige mensen met een cognitieve beperking hebben problemen met het omzetten van ideeen en gedachten in woorden, en om deze informatie vervolgens te ordenen. Ze zijn meer visueel ingesteld. Voor deze mensen is er visualisatie-software die hen niet alleen in staat stelt tot een betere informatie-ordening, maar ook om onderlinge verbanden tussen de desbetreffende informatie weer te geven.

Teksten, afbeeldingen, grafieken en andere onderdelen van de Windows Office programma's kunnen in een zogenaamde ‘mindmap', het eindproduct van deze software, geplaatst worden.

Leespen
Een leespen is spraakondersteuning in handzame vorm. Een intelligente microcomputer met scanner in de vorm van een pen herbergt woordenboeken, woordherkenning en een spraakfunctie. Door de leespen op papier over een tekst op te bewegen wordt de tekst vervolgens door de pen hardop voorgelezen. Dit is een uitkomst voor mensen met een voorkeur voor bij auditieve informatie.

Daisyspelers
DAISY staat voor Digital Audio-based Information System. Dit is een type geluidsbestand dat zich uitstekend leent voor het opnemen van van gesproken teksten op cd. Een daisybestand wordt afgespeeld op een daisyspeler, een draagbare CD speler voor het voorlezen van gesproken boeken of lange teksten op CD. Daisyspelers worden voornamelijk gebruikt door mensen die door hun beperking afhankelijk zijn van gesproken boeken voor werk of studie.

Lettertype en uitlijning
Het standaard lettertype op de computer kan aangepast worden aan de persoonlijke wensen van de gebruiker. De standaard computerletter is een letter met schreven, de Times New Roman. Een schreefloos lettertype echter, zoals de Verdana of de Comic Sans, leidt tot een betere leesbaarheid van teksten.
In dit verband is het relevant om te weten dat mensen met dyslexie een tekst die alleen links uitgelijnd is, beter kunnen lezen dan tekst in een uitgevuld tekstblok.

Bij tekst in een uitgevuld tekstblok varieert de spatiëring tussen de woorden namelijk en die witblokjes van verschillende afmetingen tussen de woorden leidt teveel af van het eigenlijke lezen. Ze zorgen voor een onrustig woordbeeld.