Echo kan blinden leren ‘kijken’

Blinden die op de mountainbike slalommen rond bomen. Da’s of nep of niet meer dan een wensdroom zult u denken. Welnee, zegt Dan ‘Batman’ Kish. Gewoon een kwestie van geluid gebruiken om te bepalen welke objecten je tegenkomt. Deze week is hij in Nederland en leert hij blindeninstructeurs van Sensis de fijne kneepjes van de echolokalisatietechniek.

Oriëntatie- en mobiliteitsspecialist Dan Kish (zelf blind) probeert een blinde cliënt met behulp van een dienblad het verschil in geluidsreflectie duidelijk te maken.

„Je had nog iets langer moeten doorpraten Carl, dan was ik zo naar je toe gelopen.“

Doordat assistent Carl te vroeg zijn mond hield aan tafel, moest Dan toch nog even zijn handen gebruiken om tijdens de lunch, met een tweede kop soep, op zijn eigen plek terug te komen.

Dan Kish zegt het als geintje natuurlijk, maar het maakt wel meteen duidelijk hoezeer hij gewend is heel scherp te luisteren naar geluiden.

Goed luisteren is dan ook een absolute voorwaarde om echolokalisatie effectief te gebruiken. Echolokalisatie is het vermogen van blinden om objecten waar te nemen aan de hand van reflectie van geluid.

Iemand die die techniek goed beheerst, zoals Dan Kish, kan bijvoorbeeld vaststellen dat hij langs een hek met spijlen loopt. Of dat er een boom in de weg staat of een heg of een huis. „De architectuur van een huis is moeilijk te bepalen, maar omvang en materiaal, dat lukt vaak wel.“

Het principe van echolokalisatie werkt als volgt: je zendt zelf eerst geluid uit (het liefst een scherpe tongklik) en aan de manier waarop dat terugkaatst kun je weten om welk object het gaat.

De film die hij aan het begin van zijn training laat zien, is indrukwekkend. Kinderen die met de fiets op een terrein vol ijzeren palen rijden en er geen raken. Ongelooflijk!

Maar natuurlijk kun je dat niet zomaar, het vereist oefening en concentratie.

Kish zelf fietst vanaf zijn zesde, vertelt hij in de pauze. „Ik werd door mijn ouders van jongsaf aan erg gestimuleerd in independent living. Met behulp van onder meer echolokalisatie, dus ik weet eigenlijk niet beter.“

Kish is nu 40, studeerde onder meer psychologie en werd in 1996 de eerste blinde oriëntatie- en mobiliteitsspecialist ter wereld. De Amerikaan werkt en woont zelfstandig en gaat zodra hij tijd heeft de bergen in om te hiken. In zijn eentje, want dan is hij niet afhankelijk van een ander.

En eigenlijk is dat de missie die Dan Kish heeft: het emanciperen van blinden. Ze opvoeden met de no limits-gedachte. „Grenzen bepaal je zelf“, zegt hij. „Het zijn keuzen die je zelf maakt. Net als ziende mensen ze maken. Ik stimuleer al mijn studenten te gaan hiken omdat je daar heel zelfstandig van wordt. Als je kunt hiken, kun je ook mountainbiken, hardlopen, skaten, worstelen.“

Dan Kish stond aan de wieg van de non-profitorganisatie World Acces for the Blind die naar gelijke succeskansen voor blinden streeft.

Kish reist de halve wereld af om blinden zijn manier van oriënteren aan te leren. Hij was in Mexico, Canada, Zwitserland en onlangs in Duitsland waar hij door de pers Die Fledermaus werd genoemd.

Hij moet lachen als ik hem vraag of hij weet dat Sensis hem aankondigde als Batman. O my God, is that true?

Nou ja, hij zit er niet mee, want als je daarmee de aandacht trekt van de ziende wereld, is het allang goed.

De vergelijking met vleermuizen is natuurlijk ook niet raar als je weet dat deze fladderbeesten zich oriënteren met geluid. Sterker, als je ze een propje wax in de bek stopt, kunnen ze niet meer vliegen. Want dan kunnen ze geen geluid maken en zich niet meer met echolokalisatie oriënteren. Ook wij mensen hebben trouwens iets bedacht dat op de vleermuistechniek lijkt en dat vooral bekend is van toepassing in onderzeeërs: sonar.

De pakweg veertig begeleiders en therapeuten van Sensis (zorg-, onderwijs- en dienstenorganisatie voor blinden) die gisteren de training van Kish bijwoonden, kennen het fenomeen echolokalisatie over het algemeen wel. Alleen, de toepassing is tot op heden in Nederland niet heel erg expliciet.

„Het wordt gezien als een kunstje“, zegt mobiliteitsfunctionaris Roland van Grinsven. „Iets waarvoor je aanleg moet hebben en dat niet voor iedereen weggelegd is. Met name niet voor ouderen omdat die vaak slechthorend worden.“

Maar ook in die gevallen kan echolokalisatie een effectief hulpmiddel zijn, zegt Dan Kish. Als je maar goed gemotiveerd bent en veel wil oefenen. „Het duurt bij hen wel langer voordat ze de techniek beheersen“, zegt Kish. „Dat komt omdat slechtzienden gewend zijn hun beperkte gezichtsveld heel intensief te gebruiken bij het oriënteren.“

Maar als slechtzienden zich voor de oefeningen open stellen, zal het ook hen lukken objecten met tongklikken, sissen of vingers knippen ‘waar te nemen’. Hersenen willen van nature namelijk veel ontdekken en leren, zegt Dan Kish. Helaas wordt dat proces wordt bij blinden vaak verstoord door de omgeving, zegt hij. „Die willen hen van alles uit handen nemen en da’s is een probleem want het maakt je afhankelijk. Blinden moeten dus door die maatschappelijke grenzen zien heen te breken“.

Proefkonijn Charles Richardson uit Aruba (59 jaar oud en zeventien jaar blind) is enthousiast over echolokalisatie. „Ik zie er wel wat in“, zegt hij. „Het is moeilijk, maar als je veel oefent, leer je het wel denk ik. Probleem is dat je goed moet onthouden wat je precies hebt gehoord en wat het verschil in geluid is. Maar het is nieuw en een aanvulling op het gebruik van je tastzin. Op een gegeven moment ben je ook wel uitgevoeld, ha.“

Door Florence Imandt